شناخت اکولوژیک و کنترل علف‌ هرز

علف‌های هرز، پرهزینه‌ترین عاملی به شمار می‌روند که در کشاورزی باید با آن به مبارزه پرداخت. در کل جهان، علف‌های هرز بیشتر از آفات حشره‌ای، جوندگان، پرندگان، پاتوژن‌های گیاهی و نماتدهای تغذیه‌کننده از ریشه به مزارع کشاورزی آسیب می‌زنند و برای کشاورز و محصول او هزینه به بار می‌آورند. از آنجایی که اصول و قواعد کشاورزی ارگانیک در بسیاری از کشورها استفاده از اکثر علف‌کش‌ها را غیرمجاز کرده است، بسیاری از کشاورزان شیوه ارگانیک علف‌های هرزی که در زمین‌هایشان شکل می‌گیرد را مهم‌ترین مانع برای تولید موفق محصولات ارگانیک می‌دانند. از سوی دیگر، به همین دلیل شیوه‌های ارگانیک و موثر کنترل علف هرز به یک اولویت تحقیقاتی در حوزه کشاورزی تبدیل شده است. از یک سو، در کشت اغلب محصولات می‌توان وجود علف‌های هرز را نشانه‌ای از حیات دانست و با کمی دقت و وجین به‌موقع، می‌توان آن را به یک ماده ارگانیک مفید برای رشد محصول تبدیل کرد. هرچند، هزینه‌های کنترل علف هرز با بالا رفتن مساحت زمین (هکتار) به طور فزاینده‌ای بالا می‌رود و در هکتارهای بالا، می‌تواند زمزمه‌هایی از یک کشت ناموفق باشد. به همین علت درک و شناخت اکولوژیک علف‌های هرز پیش‌زمینه‌ای است که برای داشتن یک برنامه موثر مدیریت علف‌های هرز به ما کمک می‌کند و تفاوت بین موفقیت یا شکست را رقم می‌زند.

اگر علف‌های هرز نبودند، جهان احتمالا بخش زیادی از آنچه امروز به عنوان خاک سطحی دارد را از دست داده بود و بدون شک بشر تا حالا با مشکل عدیده گرسنگی جمعی دست و پنجه نرم می‌کرد. اما چرا؟ چون دسته‌ای از گیاهان که ما “علف هرز” می‌نامیم، در برقراری اکوسیستم‌ها نقش کلیدی دارند: آن‌ها به سرعت شکل می‌گیرند، از خاک محافظت می‌کنند و خاکی که در معرض نابهنجاری‌های طبیعی یا انسانی بوده است را احیا می‌کنند. حتی بعضی از علف‌های هرز را به علت بهبود ساختار خاک، “کود سبز” می‌نامند.

در کشاورزی و باغبانی، انسان‌ها اجتماع اوج اقلیمی (پوشش گیاهی غالب یک منطقه) را با مجموعه ای از گونه‌های گیاهی اهلی شده جایگزین می‌کنند تا از ارزش محصول آن‌ها به عنوان غذا، علوفه، فیبر (الیاف) یا سوخت بهره‌برداری کنند. اغلب سیستم‌های کشاورزی به شدت بر تنوع جامعه گیاهی اکوسیستم‌ها تأثیر می‌گذارند و آن را کاهش می‌دهند. فرایندهای کشاورزی که به منظور حفظ شرایط مطلوب برای رشد گونه های گیاهی انتخاب شده طراحی شده‌اند، نوعی اختلال مکرر را بر اکوسیستم‌ها تحمیل می‌کنند. این اختلال به‌طور اجتناب‌ناپذیری «واکنش علف‌های هرز» را از سوی طبیعت به همراه دارد؛ به‌ویژه در سیستم‌های کشت سالانه مانند سبزیجات و گیاهان زراعی، که در آن‌ها خاک به دفعات طی عملیات خاک‌ورزی برای کشت آماده می‌شود. کنترل موفق علف‌های هرز به شیوه شیمیایی یا مکانیکی و مدیریت واکنش طبیعی علف‌های هرز زمین به کشت، با درک اکولوژیکی علف‌های هرز و نقش آن‌ها در اکوسیستم مزارع یا باغات آغاز می‌شود.

تعریف کارکردی علف هرز

اصطلاح “علف هرز” را عموماً برای گیاهی نامناسب، ناخواسته یا گیاهی که آفت محسوب می‌شود و در تولید محصول یا پرورش دام مداخله می‌کند به کار می‌بریم؛ مانند تاج خروس، اویارسلام، علف خوک و علف خرچنگ. کتابچه‌های راهنمای علف‌های هرز و کاتالوگ‌های تبلیغاتی علف‌کش‌ها گونه‌هایی مانند شبدر، علف باغی، فسکوی بلند، ماشک مودار و کنگر فرنگی اورشلیم را نیز به‌عنوان علف هرز فهرست می‌کنند؛ گیاهانی که در صورت شرایط صحیح رشد، برای بسیاری از کشاورزان به عنوان علوفه، پوشش گیاهی یا محصولات غذایی کاربرد دارند و ارزشمند هستند. در حقیقت، “محصولات داوطلبانه” مانند گندم، جو، سویاهای علوفه‌ای یا حتی ذرت، اگر به صورت خودرو در مرحله نامناسب و ناخواسته‌ای از تناوب زراعی محصول ظاهر شوند، علف هرز تلقی می‌شوند.

از این مثال‌ها می‌توان متوجه شد که اصطلاح «علف هرز» تا حدی به قضاوت انسان‌ها در مورد برخی گیاهان یا گونه‌های گیاهی برمی‌گردد که تعریف دقیق‌تر آن بستگی به نحوه دخالت آن گیاه در یک مزرعه یا زمین خاص در یک مقطع زمانی خاص دارد. حتی یونجه که یکی از با ارزش‌ترین محصولات علوفه است، در باغ سبزیجات یک علف هرز به شمار می‌رود.

باید توجه داشت که علف‌های هرز نیز تا حد زیادی مخلوق بشر هستند. فعالیت‌های انسانی از دو راه می‌تواند گونه‌های گیاهی را به علف هرز تبدیل کند:

• مهیا کردن فضای اکولوژیکی مناسب برای رشد گیاهان ناخواسته
• واردات گونه‌های گیاهی جدید به یک منطقه یا قاره معین

ولی در عمل، هر گونه گیاهی که در باغ یا مزرعه‌ای رشد می‌کند که پرورش‌دهنده آن را نکاشته است، معمولاً «علف‌های هرز» نامیده می‌شود، خواه مشکلی ایجاد کند یا نه. با این حال، تلاش برای از بین بردن پوشش گیاهی ناخواسته با فشار بر بودجه مزرعه، خود کشاورز، اکوسیستم‌های کشاورزی، منابع سوخت و محیط زیست همراه است. کنترل علف هرز برای محافظت از محصول مورد نظر معمولاً نیازی به از بین بردن آن علف هرز به طول کامل ندارد. بر اساس این ملاحظات، علف هرز ممکن است به عنوان هر گیاهی تعریف شود که عمداً توسط پرورش‌دهنده کاشته یا تکثیر نشده است و برای جلوگیری از تداخل آن با تولید محصول یا پرورش دام، نیاز به مدیریت وضعیت است. در این تعریف، علف هرز گیاهی غیر زراعی است که در صورت عدم مدیریت کافی می‌تواند به یک معضل تبدیل شود؛ اما وجود آن ممکن است همیشه مضر نباشد و در عین حال تضمینی هم بر ریشه‌کن شدن آن به طور خودکار وجود ندارد. علف‌ هرز می‌تواند خدمات حیاتی اکوسیستم مانند حفاظت و احیای خاک‌های در معرض تخریب یا تخریب شده را انجام دهد. علاوه بر این، برخی از علف‌های هرز زیستگاه موجودات مفید را فراهم می کنند و در نتیجه به کنترل طبیعی و بیولوژیکی برخی از آفات حشرات کمک قابل توجهی می‌کنند. برخی علف‌های هرز خاص نیز برای ما یا دام‌ها یک ماده غذایی مغذی تأمین می‌کنند؛ بسیاری از گیاهان دارویی در واقع گونه‌هایی از این دسته گیاهان خودرو هستند.

علف‌های هرز در مزرعه من چه می‌کنند؟

علف‌های هرز روش طبیعت برای پوشاندن و حفاظت از خاکی هستند که در معرض آتش، سیل، رانش زمین، خاک‌ورزی یا سایر مسائل قرار گرفته است. خاک برهنه، گرسنه و در معرض آسیب است. حیات خاک، که برای حاصلخیزی خاک بسیار ضروری است، به علت قطع شدن جریان طبیعی ورود ترکیبات آلی مغذی که از طریق ریشه گیاهان زنده اتفاق می‌افتد، در چنین شرایطی دچار ضعف می‌شود. سطح خاک به طور معمول در معرض خطر فرسایش ناشی از باران یا باد است و اگر نظام ریشه گیاهان نیز حذف شده یا مختل شده باشد این موضوع تشدید می‌شود. گیاهان پیشگام، آنچه ما علف‌های هرز می‌نامیم، گونه‌های گیاهی هستند که می‌توانند به سرعت خاک برهنه را بپوشانند و یک یا چند مورد از عملکردهای زیست محیطی حیاتی زیر را به جریان بیاندازند:

• محافظت از خاک در برابر فرسایش
• احیای مواد آلی و بازیابی حیات خاک
• جذب، حفظ و بازیافت مواد مغذی محلول که در غیر این صورت از بین می‌روند
• جذب دی اکسید کربن از جو
• بازگرداندن تنوع زیستی
• ایجاد زیستگاه برای حشرات و حیوانات

درک این نکته نیز مهم است که افزایش رشد علف‌های هرز در واقع یک پاسخ التیامی به اختلالی است که به واسطه تأثیر بلایای طبیعی یا فعالیت‌های انسانی در خاک و زمین به وجود آمده و خاک را در برابر فرسایش یا تخریب آسیب‌پذیر می‌کند.

علف‌های هرز کشاورزی می‌توانند به این روش‌ها به عملکرد محصول آسیب برسانند یا هزینه‌های تولید را افزایش دهند:

• رقابت مستقیم برای نور، مواد مغذی، رطوبت و فضای رشد
• آزادسازی مواد طبیعی که مانع رشد محصول می شوند (دگرآسیبی یا آللوپاتی)
• از نظر فیزیکی مانع رشد و نمو محصول شدن
• میزبانی از آفات یا عوامل بیماری‌زا که ممکن است به محصولات کشاورزی حمله کنند
• ترویج بیماری با محدود کردن گردش هوا در اطراف محصول
• تداخل یا آلوده کردن فرایند برداشت محصول
• تولیدمثل گسترده و در نتیجه مشکل جدی در کنترل علف‌ هرز در آینده
• تأثیر انگلی مستقیم بر محصولات

چه زمانی علف‌های هرز مشکل ساز می‌شوند؟

همانطور که در بالا توضیح داده شد، علف های هرز بخشی عادی از اکثر اکوسیستم‌های کشاورزی به شمار می‌روند و همیشه در یک مزرعه یا باغ سالم و ارگانیک که در آن محصولات به صورت سالیانه رشد می کنند، علف‌های هرز نیز وجود دارند. اگر با یک مزرعه واقعاً عاری از علف‌های هرز روبرو شوید، به احتمال زیاد با خاک مرده یا خاک تحت تأثیر بخور شیمیایی مواجه هستید؛ که کشت ارگانیک در آن تا زمانی که حیات خاک بازسازی نشود بسیار دشوار خواهد بود. با این حال، مشکل علف‌های هرز حتی در تولیدات ارگانیک هم غیر قابل حل نیست. مشکل علف‌های هرز زمانی پرهزینه و خارج از کنترل می‌شود که سه شرایط با هم اتفاق بیافتد:

• وجود یک بانک بزرگ از بذر علف‌های هرز در خاک (هم وجود بذرها و هم تکثیر رویشی)
• انتخاب یک محصول یا رقم گیاهی حساس
• محیطی مناسب برای رشد علف‌های هرز

در مزارع ارگانیک، مشکل علف‌های هرز از طریق راه حلی یکپارچه و متشکل از این تاکتیک‌ها به حداقل خواهد رسید:

• افزایش رقابت‌پذیری و مقاومت محصول در برابر قدرت علف‌های هرز
• حذف یا جلوگیری از رشد مضاعف علف‌ هرز در مراحل اولیه رشد محصول
• کاهش دادن بانک بذر علف‌های هرز را در خاک

انتظار می‌رود استراتژی‌های مدیریت و کنترل علف‌ هرز که مبتنی بر درک اکولوژیک این گیاهان باشد، بهترین نتایج را به همراه داشته باشد و نیاز به تغییرات در کشت یا استفاده از علف‌کش‌ها را کاهش دهد. چنین رویکرد اکولوژیکی در کشاورزی ارگانیک برای تولید موفق محصولات به روش‌های تایید شده، که در آن‌‌ها استفاده از اکثر علف‌کش‌ها مجاز نیست و برای حفاظت و بهبود کیفیت خاک نیز تلاش می‌شود ضروری است.